Wakati
leo dunia inaadhimisha Siku ya Kisukari, katika miaka ya karibuni,
ugonjwa huo umekuwa tishio kwa mataifa mengi duniani Tanzania ikiwamo.
Aidha, kwa sasa umeelezwa kuwa unashika nafasi ya tatu duniani kwa
kusababisha vifo, huku watu milioni moja kila mwa hukatwa miguu kutokana
na usugu wa ugonjwa huu.
Katika makala hii, mtaalam wa maradhi ya kisukari, Dk. Mary Magiye,
kutoka Kituo cha Kisukari cha St. Laurent cha jijini Dar es Salaam,
anaeleza kwa ufasaha pamoja na mambo mengine, dalili za ugonjwa huu,
kinga na tiba yake.
Katika makala hii, mtaalam wa maradhi ya kisukari, Dk. Mary Magiye,
kutoka Kituo cha Kisukari cha St. Laurent cha jijini Dar es Salaam,
anaeleza kwa ufasaha pamoja na mambo mengine, dalili za ugonjwa huu,
kinga na tiba yake.
Kisukari ni nini?
Dk. Magiye anafafanua kuwa, kisukari kwa kifupi na kwa lugha ya
kueleweka ni ugonjwa unaotokana na kuwa na kiasi kikubwa cha sukari
kwenye damu.
Anasema sukari inapokuwa nyingi kwenye damu ya binadamu, hapo ndipo mtu huyo husumbuliwa na maradhi hayo.
Ugonjwa wa sukari unasababishwa na nini?
Kwa mujibu wa Dk. Magiye, baadhi ya sababu zinazosababisha ugonjwa huo
ni uzito kupita kiasi, kutokuwa na mpangilio mzuri wa chakula, kutofanya
mazoezi na kula kupita kiasi.
"Wengi hatujui ugonjwa huu huletwa na nini ama chanzo chake au dalili
zake, tiba na matibabu pia bila madhara yake kiuchumi na kijamii na aina
ngapi za kisukari," anasisitiza Dk. Magiye.
Nini kinachoshangia sukari kuzidi kiwango katika damu?
Dk. Magiye anaeleza kwamba, kila chakula na hasa cha wanga, hutengeza sukari na moja ya kazi ya wanga, ni kuupa mwili nguvu.
"Sasa basi, chakula tunachokula kabla ya kufanya kazi yake, ni lazima
kiyeyushwe au kimeng’enywe ili kupata sukari ambayo hutumika na chembe
hai za mwili na kuupa mwili nguvu," anafafanua.
Dk. Magiye ansema baada ya chakula kuyeyushwa au kumeng'enywa, hufyonzwa
mpaka kwenye mishipa ya damu kwa ajili ya kusafirishwa sehemu
mbalimbali za mwili, sukari ikiongezeka kwenye damu, mwili hupeleka
taarifa kwenye kongosho (pancreas) kutengeneza kichocheo kiitwacho
insulin.
"Kazi ya insulin ni kusaidia sukari kuingia katika seli ili iweze
kutumika. Endapo kiungo hiki kiitwacho kongosho kitatengeneza kiasi
kidogo sana cha insulin au kikashindwa kabisa kutengeneza kichocheo
hicho, basi sukari ile itashindwa kutumika ipasavyo kwa sababu
itashindwa kuingia kwenye seli na husababisha sukari kubaki kwenye
mishipa ya damu," anafafanua Dk. Magiye.
Inapofikia hali hiyo, anasema Dk. Magiye, hapo ndipo mtu anapougua maradhi ya kisukari.
Kwa mujibu wa Dk. Magiye, kiwango sahihi cha sukari kwenye damu ni
kuanzia 4 mpaka 7mmol/L, na inapozidi hapo, basi mtu huyo anakuwa na
kisukari.
Wakati mwingine, kwa mujibu wa mtaalam huyo, kongosho inaweza kuwa
inatengeneza insulin ya kutosha, lakini sukari haiwezi kuingia kwenye
chembe hai.Anafafanua kuwa hali hiyo husababishwa na mafuta mengi
yanayozunguka chembe hai.
Dk. Magiye anaeleza kuwa inapofikia hivyo, husababisha hali inayojulikana kitaalam kama ‘insulin resistance’.
"Hii ndiyo sababu kuu inayosababisha watu wenye uzito mkubwa kupata kisukari," anafafanua Dk. Magiye.
Aina kuu tatu za kisukari.
Dk. Magiye anaeleza, aina ya kwanza ya kisukari kwa kitaalam hujulikana kama `diabetes type 1'.
Anasema aina hii ya kisukari humpata mtu yeyote katika umri wowote wakiwamo watoto.
Hali kadhalika, anasema aina hii ya kisukari, mara nyingi waathirika
wengi huwa wamerithi katika ukoo au huzaliwa nayo. Anaeleza kuwa tiba au
matibabu ya aina hii ya kisukari ni sindano za insulin.
"Mgonjwa atatakiwa kutumia sindano ya insulin kutegemea na maelekezo ya daktari," anafafanua Dk. Magiye.
Aina ya pili ya kisukari ambayo kitaalam kujulikana kama `diabetes type
2' mara nyingi huwapata watu wazima kuanzia umri wa kati na kuendelea,
anasema Dk. Magiye. Anafafanua kuwa mara nyingi sababu za aina hii ya
kisukari ni umri mkubwa au uzee.
Vile vile anasema husababishwa na aina ya vyakula ambapo katika hali
hiyo, kongosho hutengeneza kiwango cha kawaida cha insulin lakini
haifanyi kazi kutokana na chembe hai kuzungukwa na mafuta kama
ilivyoelezwa hapo awali.
"Matokeo yake kongosho huongeza kutengeneza insulin bila mpangilio mpaka
inafika mahali inachoka na kufeli kabisa. Aina hii ya kisukari inaweza
kudhibitiwa kabisa iwapo mgonjwa atagundulika mapema kabla kongosho
haijafikia hatua ya kufeli na kufuata masharti," anasema Dk. Magiye.
Anayataja baadhi ya masharti hayo kuwa ni pamoja na kurekebisha
mpangilio wa chakula na kuacha au kupunguza kula vyakula vyenye sukari
na mafuta, kufanya mazoezi na pia kutumia vidonge.
Aina ya tatu ya kisukari kwa mujibu wa Dk. Magiye, ni ile inayowapata
wajawazito ambayo kitaalam hujulikana kama `gestational diabetes.
Anafafanua kuwa, hali hiyo husababishwa na mahitaji ya insulin kuongezeka kipindi cha ujauzito.
Hata hivyo, anaeleza kuwa hali hiyo huisha baada ya mjamzito kujifungua.
"Lakini tafiti zinaonyesha kuwa wanawake huwa katika hatari kubwa ya
kupata kisukari kadiri umri unavyozidi kuongezeka. Tafiti pia
zimeonyesha kuwa aina hii ya tatu ya kisukari inatokana na mama kuwa na
unene kupita kiasi," anasema.
Nini husababisha kongosho kutofanya kazi?
Dk. Magiye anaeleza kuwa zipo sababu za kitaalam na za kijamii.
"Ninaposema sababu za kijamii ninamaanisha kuwa ni zile zinazosababishwa na sisi wenyewe," anasisitiza.
Kwa mujibu wa Dk. Magiye, sababu za kitaalam kongosho inaweza kupata
hitilafu kutokana na maambukizi kwa mfano, maambukizi yanayomfanya mtu
apate upungufu wa kinga mwilini, kemikali, ulevi au utumiaji wa pombe
kupita kiasi na madhara (side effects) ya dawa fulani.
"Sababu zote hizi zinaweza kusababisha kongosho isifanye kazi yake," anasisitiza Dk. Magiye.
Sababu za kijamii, Dk. Magiye anaeleza kuwa ni zile zinazohusisha suala
zima la mfumo wa maisha jamii inavyoishi hususan katika suala la lishe.
"Unene uliopitiliza ambao unasababisha kongosho kuzalisha insulin zaidi
ya kiwango au zaidi ya uwezo wake wa kuzalisha au kutengeneza insulin,
hali hii husababisha kongosho kuchoka na kushindwa kufanya kazi,"
anazidi kufafanua Dk. Magiye.
Utajuaje kama una ugonjwa wa kisukari?
Dk. Magiye anaeleza: "Watu wengi hatujui dalili za kisukari. Ni vigumu
sasa kujua dalili za kisukari au kugundua kama una kisukari mpaka
ukapime kwa kuwa si mara zote dalili za kisukari zinaweza kuonekana."
Anasema mtu mwenye kisukari anaweza kuwa na ugonjwa huo kwa zaidi ya miaka 10 bila dalili zozote.
Hata hivyo, kwa mujibu wa Dk. Magiye, baadhi ya dalili za kisukari ni
kuhisi kiu kali na isiyoisha, njaa kali, kwenda haja ndogo mara kwa mara
hasa wakati wa usiku, kupungua uzito kwa haraka, mwili kuchoka na
kukosa nguvu. "Kwa hiyo pindi uonapo dalili hizo, ni muhimu kwenda
hospitali na kupima," anashauri Dk. Magiye.
Kisukari kina madhara gani?
Dk. Magiye anaeleza kuwa madhara ya kisukari yamegawanyika kimwili, kijamii na kiuchumi.
Anafafanua kuwa madhara ya kimwili ni pale mgonjwa anapoanza kupoteza
viungo vyake vya mwili, sukari isipodhibitiwa ipasavyo inaweza kuharibu
ufanisi wa figo, mgonjwa hulazimika kutolewa figo, sukari ikiwa juu
mgonjwa akipata kidonda si rahisi kupona na kusababisha kukatwa kwa
kiungo kama mguu au vidole vya mguu kwa sababu mara nyingi vidonda hivi
huwa kwenye miguu.
Vile vile, anasema mgonjwa hupoteza uwezo wa kuona na kusikia, hupoteza nguvu za kiume na mara nyingi husababisha kifo.
Madhara ya kiuchumi, Dk. Magiye anaeleza kuwa gharama za matibabu ya
kisukari hasa kwa nchi zinazoendelea ikiwamo Tanzania, ni kubwa.
"Hii huathiri watu au wagonjwa wa hali ya chini kiuchumi," anaeleza Dk. Magiye.
Ni jinsi gani ugonjwa huu unaweza kudhibitiwa?
Dk. Magiye anasema, kisukari kinaweza kudhibitiwa kwa kufuata masharti
ipasavyo, kwa wagonjwa wa kisukari ni muhimu kuzingatia matumizi ya
sindano ya insulin au vidonge kama daktari alivyoelekeza.
Pia anaeleza kuwa ni vyema kuzingatia mpangilio wa chakula, lazima
kufanya mazoezi ya viungo kila siku na kupima kiwango cha sukari mara
kwa mara.
Aidha, anasema kwa wasio na kisukari, wanaweza kudhibiti hali hiyo kwa
kuhakikisha kuwa wanadhibiti uzito na vile vile, kubadilisha mpangilio
wa maisha; kufanya mazoezi mara kwa mara, kuzingatia mpangilio bora wa
chakula na kupunguza au kuacha kabisa unywaji wa pombe na uvutaji wa
sigara.
Kwa upande wake, Mshauri wa Afya ya familia, Dk. Ali Mzige, alisema
ugonjwa wa malaria unaongoza na kufuatiwa na ugonjwa wa upungufu wa
kinga mwilini yaani Ukimwi huku kisukari kikishika nafasi ya tatu.
Kwa ushauri zaidi piga no.0784 778788
